Endometrioza – choroba, której nie widać.

Endometrioza jest chorobą układową, w której mamy do czynienia z migracją endometrium (błony śluzowej macicy) poza miejsce jej normalnego występowania. Jest to choroba estrogenozależna i dotyczy głównie kobiet w wieku rozrodczym. Zdarzają się jednak przypadki wśród osób w wieku pomenopauzalnym oraz u kobiet młodych. Niezależnie jednak od wieku, w którym się pojawi towarzyszy jej przewlekły stan zapalny.

Szacuje się, że endometrioza dotyczy od 2 do 10% ogółu kobiet, a w przypadku tych, które zmagają się z bezpłodnością, nawet 50% z nich.  Zdecydowana większość (50-70%) doświadcza codziennego bólu miednicy i znacznego obniżenia jakości życia. 

Rozpoznanie i diagnoza endometriozy w Polsce jest długa, może trwać wiele lat, nawet do 10. Jest to związane z brakiem lekarzy specjalizujących się w tym schorzeniu oraz trudności diagnostycznych. 

Patogeneza endometriozy

Przyczyny endometriozy nie są do końca poznane. Zakłada się jednak, że najbardziej prawdopodobna jest sytuacja, w której dochodzi do wstecznej menstruacji. Komórki endometrium, które powinny wydostać się z organizmu w czasie miesiączki, wędrują przez jajowody, a następnie przez jamę otrzewnej. W wyniku tego dochodzi do ich implantacji w różnych miejscach, np. w jajowodach lub w okolicy jelita. Powoduje to powstanie przewlekłego stanu zapalnego, zrostów w miednicy, odczuwania dolegliwości bólowych oraz niepłodności.

Jednakże zjawisko wstecznej menstruacji dotyczy nawet 90% kobiet, zarówno chorych jak i zdrowych. Nie wyjaśnia to dlaczego nie u wszystkich dochodzi do rozwinięcia endometriozy. Zagadką pozostaje także kwestia powstawania torbieli endometrialnych.

Na przestrzeni lat powstało wiele różnych teorii, biorących pod uwagę czynniki genetyczne, środowiskowe, immunologiczne, anatomiczne oraz hormonalne. 

Liczne badania naukowe potwierdzają rolę, jaką pełnią genny w przypadku tej choroby. Zauważono, że występują rodzinne predyspozycje pośród kobiet spokrewnionych ze sobą, a zapadalnością na endometriozę. Badacze jednak nie są do końca zgodni i pewni w pełni tych powiązań, ponieważ bardzo często występują wśród chorych w rodzinie te same lub podobne wzorce zachowań np. Odżywiania, czynników środowiskowych oraz podobnych tendencji dotyczących masy ciała, zdolności organizmu do detoksykacji, wieku wystąpienia pierwszej miesiączki. 

Wśród przyczyn endometriozy wymienia się również:

• Współwystępowanie chorób autoimmunizacyjnych
• Dysbiozę jelit
• Alergie pokarmowe
• Dieta uboga w witaminy i mikroelementy
• Nieprawidłowości w budowie układu rozrodczego
• Wczesne wystąpienie pierwszej miesiączki
• Stosowanie leków antykoncepcyjnych

Objawy endometriozy

Endometrioza jest chorobą podstępną, przysparzającą wielu trudności w diagnostyce m.in. z powodu niespecyficznych objawów. Część z chorych kobiet nie odczuwa żadnych dolegliwości. Dodatkowo przyjmowanie leków antykoncepcyjnych może je maskować.

Najczęściej zgłaszanymi objawami są:

• Przewlekły ból miednicy mniejszej oraz części krzyżowej kręgosłupa
• Dotkliwy ból podczas miesiączki i w dniach ją poprzedzających
• Obfite miesiączki
• Nieregularne cykle miesiączkowe
• Ból przy współżyciu
• Ból jelit / pęcherza moczowego – w zależności, w których miejscach doszło do implantacji endometrium
• Biegunki / zaparcia 

Kobiety chorujące na zespół policystycznych jajników, zespół jelita drażliwego, niedoczynność tarczycy, zmagające się z insulinoopornością, bez ,czy hipoglikemią reaktywną są bardziej narażone na występowanie endometriozy.

Dodatkowo endometrioza zwiększa ryzyko występowania raka jajnika, jaka raka albo jak i piersi oraz chorób autoimmunologicznych. 

Endometrioza – klasyfikacja

Dla określenia stopnia zaawansowania choroby Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu stworzyło czterostopniową skalę zaawansowania endometriozy

Stopień 1 – ogniska endometriozy osiągają wielkość poniżej 5mm. Obserwuje się niewielkie zrosty w jajnikach oraz jajowodach. W tym stopniu występuje przewlekły stan zapalny, który może utrudnić implantację zarodka. Dochodzi do zwiększonej produkcji prostaglandyn, cytokin prozapalnych, makrofagów oraz komórek Natural Killers (NK). 

Stopień 2 – ogniska endometriozy są większe (powyżej 5mm). Obserwuje się również występowanie zrostów w jajnikach, jajowodach oraz w zagłębieniu odbytniczo-macicznym. Stwierdza się obecność torbieli endometrialnych – nazywanych czasami torbielami czekoladowymi. Podobnie jak w stopniu 1 dochodzi do produkcji prostaglandyn, cytokin prozapalnych, makrofagów oraz komórek Natural Killers (NK). 

Stopień 3 – więzadła krzyżowo-maciczne są zrośnięte z jajnikami oraz z jajowodami. Ogniska endometriozy są widoczne w zrostach jajników. Występuje niedrożność jajowodów, co w konsekwencji powoduje występowanie niepłodności.

Stopień 4 – najcięższa postać endometriozy. Występuje całkowity brak ruchomości macicy, która przyrośnięta jest do jelit lub przemieszczona ku tyłowi. Występują zrosty w obrębie jelit z zagłębieniem odbytniczo-imacicznym, z ich więzadłami lub z trzonem macicy. Ogniska endometriozy mogą znajdować się w pochwie, odbytnicy, szyjce macicy oraz pęcherzu moczowym. Występuje niedrożność jajowodów, co w konsekwencji powoduje występowanie niepłodności.

Diagnostyka endometriozy

Jak wspomniałam wcześniej, ze względu na niespecyficzne objawy lub ich brak, w niektórych przypadkach diagnostyka endometriozy jest długa i nastręcza wielu trudności. 

Dobrze przeprowadzony wywiad zdrowotny pozwoli lekarzowi poznać lepiej nasze objawy oraz zaplanować dalsze działanie. Warto mieć ze sobą całą swoją wcześniejszą dokumentację medyczną. W trakcie badania lekarz palpacyjnie ocenia wielkość oraz ruchomość macicy. 

Wykonanie USG transwaginalnego jest przydatne w wykryciu torbieli, guzów i w ocenie ich wielkości. Może wykryć ogniska endometriozy, o ile nie znajdują się poza narządem rodnym. Dla przykładu, zmiany w okolicy jelit mogą być niewidoczne w czasie badania. Brak widocznej endometriozy na badaniu USG nie wyklucza jej. 

Rezonans magnetyczny może być zalecony w celu dokładniejszej diagnostyki. Jest to badanie bezinwazyjne, jednak wymaga przygotowania zgodnie z zaleceniami lekarza, na przykład przez stosowanie leków o działaniu przeczyszczającym w celu uwidocznienia obrazu jelit i macicy. Dokładny sposób przygotowania otrzymujemy w czasie zapisu na badanie. Samo badanie jest bezbolesne. Polega ono na pozostaniu w pozycji leżącej, podczas, gdy maszyna używając promieniowania jonizującego przekazuje obraz tkanek do komputera lekarza może nadzorującego. Rezonans dobrze uwydatnia torbiele w jajnikach, jednak może okazać się, że nie wykryje endometriozy głębokonaciekającej. 

Laparoskopia do niedawna uznawana była jako złoty standard w diagnostyce endometriozy, jednak wg najnowszych wytycznych ESHRE (Europejskiego Towarzystwa Rozrodu Człowieka i Embriologii) zaleca się ją w szczególnych przypadkach tj. u kobiet, u których występują objawy, ale diagnostyka nieinwazyjna nie przynosi efektów. 

W trakcie zabiegu laparoskopowego pobierane są wycinki do badania histopatologicznego, które potwierdzają lub wykluczają chorobę. Lekarz wykonujący laparoskopię może również obejrzeć narząd od środka oceniając zmiany i zaawansowanie choroby. 

Badanie przy użyciu markera Ca-125 wg wytycznych ESHRE nie ma wartości diagnostycznej i nie powinno być wykonywane w diagnostyce endometriozy. 

Endometrioza i jej leczenie

Najczęściej proponowanym leczeniem jest podawanie leków gestagenów, leków hamujących wydzielanie gonadotropin lub analogów gonadoliberyny. 

Jeśli leczenie farmakologiczne nie przynosi efektów, sugeruje się zabieg chirurgiczny, który polega na usunięciu zmian ogniskowych. Niestety rozwiązanie to nie pozwala na pozbycie się przyczyn wystąpienia choroby i z czasem dochodzi do powstawania nowych torbieli i zrostów. W sytuacji, w której doszło do uszkodzenia całych jajników, lekarze decydują się na ich usunięcie. W konsekwencji tego kobieta musi przyjmować zastępczą terapię hormonalną do końca życia. 

Przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych nie usuwa przyczyn choroby, ani jej nie “leczy”. Może jedynie zmniejszyć dolegliwości bólowe i maskować chorobę. 

Wpływ diety w endometriozie

Prawidłowe odżywianie pełni kluczową rolę we wsparciu leczenia endometriozy oraz innych chorób związanych z układem dokrewnym. Liczne badania potwierdzają pozytywny wpływ odpowiednio zbilansowanej diety na stan zdrowia. Wykluczenie z jadłospisu niektórych produktów pozwoli zmniejszyć dolegliwości chorobowe i poprawić komfort życia. 

Najczęściej polecanym modelem odżywiania jest dieta przeciwzapalna, której celem jest likwidacja przewlekłego stanu zapalnego. Skupia się ona również na wsparciu mikroflory jelitowej, która odgrywa wielką rolę w odporności organizmu. Opiera się ona na dużej ilości świeżych warzyw oraz owoców, produktach pełnoziarnistych oraz nasionach roślin strączkowych. 

Co powinno znaleźć się w naszym jadłospisie?

Polifenole i endometrioza

wykazują przede wszystkim działanie przeciwzapalne, na którym w przypadku endometriozy zależy nam najbardziej. Chronią układ krążenia i działają przeciwowotworowo. Dzielimy je na: flawonoidy, lignany, metabolity niefenolowe, inne polifenole, kwasy fenolowe i stilbeny.

Należące do tej grupy flawonoidy działają antyoksydacyjnie, przeciwzapalnie, detoksykująco oraz przeciwnowotworowo. Poznano dotychczas około 4000 związków flawonoidowych, które znajdziemy m.in. w kurkumie, ciemnych winogronach, borówkach, zielonej herbacie.

Ich działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu enzymów 5-lipooksygenazy i cyklooksygenazy co skutkuje zmniejszeniem się stanu zapalnego. Dlatego ważne jest, by dostarczać sobie dziennie minimum 500g warzyw i owoców, w tym 3-4 porcje warzyw i 1-2 porcje owoców. 

Tłuste ryby

Łosoś, makrela, śledź, sardynki. Dostarczają nam one one nam niezbędnych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, które działają przeciwzapalnie. 

Zdrowe tłuszcze

Często boimy się tłuszczów, jako że są to produkty o wysokiej gęstości energetycznej. Dostarczają nam ponad dwa razy więcej kalorii w 1 gramie, porównując je do białka, czy węglowodanów. Jednak są nam niezbędne m.in. do prawidłowego przyswajania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A,D,E,K). Warto sięgnąć po dobrej jakości oliwę z oliwek, awokado, olej lniany oraz różnego rodzaju orzechy. Badania nad tą ostatnią grupą pokazują, że wystarczy spożyć dziennie 14-30g, by zauważyć korzyści zdrowotne. 

Jaja

Mówi się zarówno o ich właściwościach pro- jak i przeciwzapalnych. Moim zdaniem warto włączyć je do diety w rozsądnej ilości. Białko jaja uważane jest za białko wzorcowe, dostarczające nam kompletu aminokwasów. Dodatkowo żółtko zawiera witaminę E, kwas foliowy, żelazo oraz fosfolipidy. Chociaż zdania co do ich spożywania w diecie są podzielone, ja osobiście biorąc pod uwagę plusy ich spożycia jestem za wprowadzeniem do swojego jadłospisu rozsądnych ilości.

Nabiał, a endometrioza

Podobnie jak jaja, także może budzić pewnego rodzaju wątpliwości z uwagi na liczne obozy za lub przeciw niemu. U pacjentek, które mają nietolerancję laktozy należy rozważyć wprowadzenie roślinnych zamienników lub stosowanie nabiału bez laktozy. Nabiał ma wiele zalet, jest bogaty między innymi w wapń oraz jest dobrym źródłem białka. Produkty fermentowane, takie jak jogurt czy kefir, wpływają pozytywnie na mikroflorę organizmu i jej modulowanie, co wpływa pozytywnie na układ odpornościowy całego organizmu. 

Jeśli nie mamy nietolerancji laktozy to fermentowane produkty są jak najbardziej wskazane. Jedynie nietolerancja powinna być powodem do rezygnacji z nabiału, ponieważ jest ono źródłem białka oraz łatwo przyswajalnego wapnia. Warto wspomnieć, że duży odsetek kobiet nie pokrywa dziennego zapotrzebowania na ten pierwiastek. 

Grzyby

Mało doceniane w naszym kraju, jednak są one źródłem różnych związków bioaktywnych np. polisacharydów, triterpenoidów, czy związków fenolowych. Dodatkowo znajdziemy w nich witaminy z grupy B oraz żelazo, potas, fosfor, cynk i inne mikroskładniki. Szczególnie warte uwagi są boczniaki ostrygowate, twardziaki jadalne, pieczarki brazylijskie oraz borowiki szlachetne. Zaleca się spożywanie do 250g grzybów tygodniowo. 

Przyprawy i zioła

Często o nich zapominamy, jednak już w starożytności używano ich nie tylko ze względu na walory smakowe ale także z uwagi na ich działanie prozdrowotne. Wykazują działanie przeciwzapalne oraz przeciwutleniające. W diecie przeciwzapalnej stosuje się je ze względu na ich dużą zawartość antyoksydantów, flawonoidów, tokoferoli oraz innych wartościowych składników. 

Przyprawy, które powinny się znaleźć w diecie kobiety chorującej na endometriozę to na pewno kurkuma, cynamon, kardamon, imbir, goździki, szałwia, oregano oraz majeranek. Działają one przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Dodatkowo badania naukowe nad cynamonem pokazały, że poprawia on wrażliwość na insulinę, co jest ważne w przypadku współistniejącej insulinooporności. Najlepiej dodawać zioła pod koniec gotowania, aby ich wartości zdrowotne były jak najbardziej zachowane.

Herbata zielona

Pełna polifenoli – kwasu fenolowego oraz flawonoli, a także katechin wspomaga nie tylko proces redukcji masy ciała, ale także wykazuje szereg innych prozdrowotnych właściwości z działaniem przeciwzapalnym na czele. 

Soja, a endometrioza

Zawiera fitoestrogeny, które mogą mieć działanie zarówno estrogenne jak i antyestrogenne. Fitoestrogeny są składnikami estrogenowymi pochodzenia roślinnego. Wykazują działanie pobudzające receptory estrogenowe, co może zwiększyć stężenie tego hormonu, ale z drugiej strony działają antyestrogennie obniżając jego stężenie, a także działają antyandrogenowo wpływając na obniżenie męskich hormonów.

Badania naukowe pokazują jednak, że ich działanie na receptory estrogenowe α jest słabsze od estrogenów jajnikowych, przez co wpływ na poziom tego hormonu jest mniejszy, niż w przypadku stosowania hormonalnej terapii zastępczej. Poprawiają wrażliwość insulinową organizmu, a także mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia stopnia 3 oraz 4 endometriozy. Badania przeprowadzone na kobietach zamieszkujących tereny Azji potwierdziły tą tezę. Jednakże produkty sojowe mogą wykazywać także działanie antyestrogenowe. Badania na zwierzętach pokazują, że spożycie fitoestrogenów zmniejsza aktywność aromatazy, co zmniejsza stężenie estrogenu i może prowadzić do zmniejszenia ognisk endometriozy. Moim zdaniem nieduże ilości produktów sojowych nie powinny zaszkodzić, jednak pamiętajmy tu o tym, by obserwować swoje samopoczucie i do niego dostosowywać dietę. 

Czego unikać

Endometrioza, a mięso czerwone

Ze względu na dużą zawartość kwasu arachidonowego z rodziny omega-6, który w nadmiarze działa prozapalnie, należy ograniczyć mięto czerwone w diecie. Dodatkowo żelazo hemowe, które występuje jedynie w produktach odzwierzęcych może powodować stres oksydacyjny, a także zwiększać ryzyko wystąpienia nowotworów. Z drugiej strony, mięso czerwone jest źródłem witaminy B12, cynku, miedzi i koenzymu Q10, które często są niedoborowe w naszej diecie. Moim zdaniem najlepiej obserwować swoją indywidualną tolerancję, a ilość mięsa czerwonego ograniczyć do 300 – 400g miesięcznie. Dobrym wyborem będzie chuda wołowina, starajmy się wybierać mięso ze sprawdzonych miejsc.

Alkohol

Regularne spożywanie alkoholu wiąże się z występowaniem wielu chorób np. nowotworów. Dodatkowo uważa się go za czynnik ryzyka występowania chorób estrogenozależnych, w tym endometriozy. Zwiększa on aktywność enzymu aromatazy, która przekształca androgeny tj. testosteron i androstendion w estrogeny. 

Mówi się o pozytywnych efektach spożywania czerwonego wina, które zawiera resweratrol, czy kwercetynę (polifenole). Jednak, by rzeczywiście dostarczyć sobie ilości, które wywierają pozytywne efekty musielibyśmy wypić od 505 do 2762 litrów czerwonego wina dziennie. Ciężko mówić więc o pozytywnych skutkach picia wina, jeśli w tym czasie wystawiamy się na negatywne działanie alkoholu. 

Endometrioza – polecana suplementacja

Odpowiednio dobrana suplementacja stanowi wsparcie w leczeniu. Szacuje się, że nawet 90% kobiet zmagających się z nią stosuje dodatkową suplementację. Warto omówić ją ze swoim lekarzem prowadzącym lub dietetykiem klinicznym.

• Witamina D – obecnie uważa się, że większość chorób zależna jest od jej niewystarczającego poziomu w organizmie. Głównym źródłem powinna być synteza skórna. Zalecenia dotyczące Polski mówią o codziennej ekspozycji w godzinach pomiędzy 10:00, a 15:00 z odsłoniętym w minimum 18% ciałem. Jednak w większości przypadków nie udaje się zrealizować tego założenia i niezbędna jest suplementacja. Dawka zależy od stężenia tej witaminy w organizmie. W przypadku osiągnięcia stężenia optymalnego dawka podtrzymująca wynosi 2000 – 4000 IU/ dzień. 
• Witamina E – alfatokoferol hamuje występowanie stresu oksydacyjnego oraz peroksydację lipidów. Badania naukowe pokazują, że kobiety zmagające się z endometriozą mają wyższy poziom peroksydazy lipidowej, ale niższe stężenia witaminy E, selenu oraz dysmutazy ponadtlenkowej w porównaniu do kobiet zdrowych. Zaleca się suplementację skojarzoną zawierającą witaminę C, witaminę E oraz beta-karoten. Dodatek witaminy C działa synergistycznie i zwiększa poziom witaminy E w organizmie. Badania kliniczne pokazują, że terapia trwająca 2-4 miesiące powoduje zmniejszenie odczuwania bólu przez pacjentki chorujące na endometriozę. Warto zadbać jednak o podaż tych witamin wraz z dietą zanim sięgniemy po suplementację. 
• Kwasy tłuszczowe omega-3 – wykazują działanie przeciwzapalne oraz antyoksydacyjne, co ważne jest w przypadku endometriozy. Suplementacja nie niesie za sobą żadnych skutków ubocznych. Naturalnym źródłem tych kwasów w diecie są tłuste ryby morskie np. łosoś, makrela, śledź, orzechy włoskie, siemię lniane. Jednak biorąc pod uwagę nieduże spożycie ryb i owoców morza w naszym kraju warto rozważyć włączenie suplementu.
• NAC (N- Acetylo- Cysteina) – wykazuje działanie hamujące rozmnażanie na komórki rakowe pochodzenia nabłonkowego, również komórek endometrium. Dodatkowo NAC zmniejsza stan zapalny. W badaniach naukowych zaobserwowano zmniejszony rozmiar zmien endometrialnych u kobiet stosujących NAC i argumentowali, że może być dodatkowe działanie wspomagające leczenie.
• DIM (Diindolilometan) – Związek powstający w jelicie podczas trawienia warzyw krzyżowych: kapusty, brokułu i jego kiełków. DIM wspomaga działanie wątroby i wydalanie estrogenów z żółcią, a potem z kałem.

Zioła w endometriozie

W przypadku endometriozy, poza leczeniem farmakologicznym oraz suplementacją i dietoterapią warto rozważyć skorzystanie z kuracji ziołowych. Pamiętaj, że zioła mogą wchodzić w interakcje z lekami i suplementami. Przed ich wprowadzeniem skonsultuj się ze specjalistą.

• Wiesiołek dwuletni – najczęściej stosowany w formie oleju. Zawiera nawet 75% kwasu linolenowego (ALA) oraz 14% kwasu gamma-linolenowego (GLA), które wykazują działanie przeciwzapalne. Jest źródłem wspomnianej wcześniej witaminy E, ale także karotenoidów, fosfolipidów oraz związków fenolowych.
• Niepokalanek pospolity – znajdziemy w nim flawonoidy, glikozydy oraz diterpeny, które wykazują działanie dopaminergiczne, zmniejszające poziom prolaktyny oraz zwiększające poziom progesteronu. To z kolei wpływa na obniżenie poziomu estrogenów. Może być również stosowany w przypadku PMS, bolesnych miesiączek, nieregularnych cykli miesiączkowych. Nie zaleca się go stosować w połączeniu z tabletkami antykoncepcyjnymi, ponieważ obniża ich skuteczność.
• Mniszek lekarski – wykazuje właściwości łagodzące przekrwienie w miednicy mniejszej, co może zmniejszyć odczuwanie bólu. 

Endometrioza, a ksenoestrogeny

Są związkami endokrynnie czynnymi, które wpływają na funkcjonowanie gospodarki hormonalnej. Szacuje się, że narażenie na nie w trakcie życia zwiększa ryzyko wystąpienia endometriozy. 

Podsumowanie

Chociaż na ten moment nie jest dostępna żadna metoda, która całkowicie pozwoli nam wyleczyć się z endometriozy to dzięki dobrze dobranej farmakoterapii, diecie oraz suplementacji jesteśmy w stanie polepszyć swój komfort życia, a nawet zajść w ciążę.