Dieta bezglutenowa – dla kogo?

Bardzo często od swoich podopiecznych słyszę pytanie czy muszą wykluczyć gluten, jeśli chorują na chorobę Hashimoto, insulinoooporność lub zespół policystycznych jajników. Wokół glutenu narosło wiele mitów, a internetowe “gwiazdy” stosują ją bez powodu i polecają jako sposób na szybką redukcję masy ciała. W tym wpisie przybliżę Ci czym jest celiakia i inne choroby glutenozależne, przedstawię objawy oraz zalecenia w tej jednostce chorobowej.

Czym jest celiakia?

Celiakia,inaczej choroba trzewna to choroba autoimmunologiczna, w której odpowiedź immunologiczna organizmu wywołana przez zawarte w zbożach prolaminy atakuje kosmki jelitowe. Nieprawidłowa reakcja immunologiczna następuje po spożyciu białek zbożowych (proalamin właśnie) tj. gliadyny w pszenicy, sekaliny w życie oraz hordeiny w jęczmieniu. Białka te dla ułatwienia nazwano “glutenem”. Produkty owsiane mogą być spożywane przez osoby chore, pod warunkiem, że są one certyfikowane. Mamy wtedy gwarancję, że nie doszło do zanieczyszczenia glutenem w procesie produkcji. 

Objawy celiakii

Choroba trzewna jest dosyć podstępnym zaburzeniem, ponieważ daje niespecyficzne objawy. Często u swoich podopiecznych spotykam się z różnymi zaburzeniami ze strony układu pokarmowego, które są bagatelizowane przez nich samych, bądź co gorsza przez lekarzy. Przewlekłe wzdęcia, biegunki na zmianę z zaparciami, osłabienie nie muszą oznaczać od razu celiakii, ale powinny zwrócić naszą uwagę na to, że coś się dzieje w naszym organizmie. Lekarze nie są w stanie dokładnie wyjaśnić skąd bierze się nietolerancja glutenu wśród osób dorosłych. Mówi się, że dużą rolę odgrywa tu mikrobiota jelitowa, ponieważ objawy często zaczynają się po przebytych poważnych infekcjach, w czasie których podawano antybiotyki. Może to trop, który pokaże nam, że nasza mikroflora w pewien sposób chroni osoby predysponowane przed szkodliwym wpływem glutenu?

Co powinno skłonić nas do diagnostyki w tym kierunku?

Są to niespecyficzne objawy ze strony układu pokarmowego tj. 

• przewlekłe biegunki (rzadziej zaparcia)
• niewyjaśniona utrata wagi
• zaburzenia miesiączkowania, poronienia
• niedokrwistość wynikająca z niedoboru żelaza
• bóle brzucha, wzdęcia, nudności
• zmiany zapalne w obrębie jamy ustnej i/ lub hipoplazja szkliwa
• tężyczka

oraz osoby chorujące na inne choroby autoimmunologiczne np. chorobę Hashimoto, RZS, zespół Sjogrena i inne

Jak wygląda diagnostyka w kierunku celiakii? 

Badania w kierunku tej choroby to nie tylko biopsja wycinka. Jest ono owszem jednym z wachlarza badań, którym dysponujemy.

Badania serologiczne

Jednym z elementów diagnostyki choroby trzewnej są badania serologiczne. Oznacza się poziom przeciwciał przeciwko:

• tkankowej transglutaminazie typu 2 (anty-TG2 w klasie IgA jak i IgG)
• deamidowanym peptydom gliadyny (anty-DGP w klasie IgG)
• endomysium (EWA w klasie IgA jak i  IgG)

Warto tu wspomnieć, by przy wyborze laboratorium wykonującego badanie kierować się tym, w jakiej formie otrzymamy wynik. Oznaczenie “pozytywny” lub “negatywny” niestety nie nadaję się do interpretacji. Wynik powinien być przedstawiony w postaci liczbowej, wraz z podanymi obok normami.

Przy diagnostyce serologicznej jednocześnie oznaczamy poziom całkowitych przeciwciał klasy IgA. Czasami zdarza się, że pacjentowi w wynikach wyjdzie niedobór przeciwciał IgA. W takiej sytuacji wszystkie badania serologiczne powinny być oznaczane w klasie IgG.

Badanie histopatologiczne, czyli biopsja

Jest badaniem inwazyjnym, wykonywanym w całkowitym uśpieniu pacjenta. W jego czasie pobierane są wycinki z różnych odcinków jelita cienkiego, dla potwierdzenia choroby. U części osób diagnozowanych zmiany nie występują w obrębie całego jelita, ale w wybranych miejscach. Pobrane wycinki ocenia się zgodnie z klasyfikacją Marsha. Grupa 2-3 w tej skali oraz pozytywny wynik badania serologicznego oznaczają celiakię. Warto w tym miejscu wspomnieć, że zniszczenie kosmków jelitowych może także występować w innych chorobach np. encefalopatiach, dlatego ważne jest wzięcie pod uwagę również badania przeciwciał.

Badania genetyczne

Nie służą one do potwierdzenia, ale do wykluczenia choroby trzewnej. Ujemny wynik badania wyklucza celiakię do końca życia (ponieważ nasze geny się nie zmieniają). U 25–30% oraz 5–15% osób zdrowych występują odpowiednio geny DQ2 oraz HLA-DQ2, jednak sama obecność tych genów nie jest wskazaniem do stosowania diety bezglutenowej. Bardzo możliwe, że w ciągu całego życia u tych osób nie rozwinie się choroba.

Ryzyko zafałszowania wyników

Zdarzają się sytuację, w których pomimo pozytywnego wyniku badań serologicznych oraz genetycznych biopsja kosmków jelitowych wykazała brak zmian charakterystycznych dla celiakii. Według lekarzy badanie to jest miarodajne, gdy pacjent w okresie 4-5 tygodni stosuje dietę konwencjonalną, czyli zawierającą gluten. W sytuacji, gdy przed badaniem histopatologicznym pacjent stosuje dietę bezglutenową kosmki jelitowe mogą zdążyć się zregenerować, a badanie będzie zafałszowane. 

Kto powinien stosować dietę bezglutenową?

Dieta bezglutenowa to dieta na całe życie. Nie powinno stosować się jej, jako kolejną modną dietę, a jedynie we wskazaniach:

• Celiakia
• Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten
• Alergia na gluten

Postacie kliniczne celiakii

Jak wspomniałam wcześniej choroba trzewna charakteryzuje się różnymi objawami, które zależą od tego, jaka postać nas dotknęła. Wyróżniamy kilka postaci choroby, jednak wspomnę tu tylko o tych najczęstszych:

1. Postać klasyczna – występuje tu większość objawów, przez co jest ona szybko diagnozowana. Pacjenci z tej grupy skrupulatnie przestrzegają diety, ponieważ objawy bardzo mocno odciskają się na jakości ich życia.
2. Postać niema – pomimo potwierdzenia wyników badań nie występują tu objawy lub są one mało nasilone. W tej postaci pacjenci niechętnie przestrzegają diety ze względu na brak objawów.
3. Postać ukryta – może pojawić się w późnym dzieciństwie, bądź w wieku dorosłym. W badaniach występować mogą specyficzne przeciwciała, ale w badaniu histopatologicznym nie występują zmiany. Postać ta może przejść w postać klasyczną. Zaleca się unikanie glutenu

Alergia na gluten

Jest często mylona z celiakią, lecz ma ona zupełnie inne podłoże. Jak każda alergia wynika z reakcji immunolicznej wynikającej z powstania przeciwciał klasy IgE, a nie jak w przypadku choroby trzewnej autoimmunizacji, czyli atakowania kosmków jelitowych. Alergia na gluten jest drugą najbardziej popularną alergią – przed nią jest tylko białko mleka krowiego. Najczęściej występuje u dzieci i ustępuje wraz z wiekiem. Nie występuje tu zanik kosmków jelitowych. Diagnozuję się ją jak każdą inną alergię.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

Możemy łatwo zdiagnozować alergię na gluten oraz celiakię, jednak nie dysponujemy odpowiednim narzędziem, by zdiagnozować nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NNG). Testy w klasie IgE nie są w 100% wiarygodne i nie są zalecane, a dodatkowo wystąpienie opóźnionej reakcji ze strony układu pokarmowego budzi wątpliwości, czy objawy są wynikiem NNG, czy czegoś zupełnie innego. Szacuje się, że ok. 10% społeczeństwa może cierpieć w wyniki nietolerancji glutenu. Stosowanie diety bezglutenowej jest podstawą do poprawy samopoczucia. Zdarza się jednak, że za objawy nie odpowiada gluten sam w sobie, a np. pszenica (nietolerancja pszenicy), co też jest możliwe. 

Zasady diety bezglutenowej

Jak już wspomniałam dieta bezglutenowa powinna być stosowana jedynie przez osoby, ze wskazaniami tj. celiakią, alergią na gluten, czy nieceliakalną nietolerancją glutenu. Jest to dieta na całe życie i nie powinna przewidywać odstępstw.

Podstawą diety jest więc unikanie zbóż glutenowych, czyli pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa, który nie jest oznaczony znakiem przekreślonego kłosa. Brak znaku oznacza, że mógł on zostać zanieczyszczony glutenem w procesie przetwarzania.

Produkty przetworzone takie, jak wyroby wędliniarskie często w swoim składzie zawierają dodatek glutenu dla poprawienia konsystencji. Osoby z celiakią oraz alergią na gluten powinny wybierać produkty naturalnie bezglutenowe oraz bez dodatków. Coraz częściej producenci piszą na opakowaniach, że ich produkt jest wolny od glutenu lub zamieszczają znak przekreślonego kłosa. Dla tych osób niestety odpadają też produkty, które mogą zawierać “śladowe ilości glutenu”. Oznacza to, że w zakładzie produkującym używa się mąk glutenowych, które go mogły zanieczyścić.

Bezglutenowe alternatywy

Osoby na diecie BG nie muszą jednak martwić się brakiem alternatyw. Do wyboru mają cały wachlarz zbóż naturalnie bezglutenowych:

• Pseudozboża – np. kasza gryczana, amarantus czy komosa ryżowa (quinoa) 
• Zboża bezglutenowe – kasza jaglana, owsiana
• Ryż – brązowy, basmati, dziki, czerwony

Dodatkowo mąka kukurydziana czy ryżowa oraz wyroby z tych mąk (warto jednak wspomnieć, że mają one wysoki indeks glikemiczny. Jeśli łączysz więc dietę bezglutenową z dietą o niskim indeksie glikemicznym te dwie nie będą polecane)

Jakiś czas temu pojawiły się makarony z mąk ze strączków np. z ciecierzycy, soczewicy czy fasoli, które również nie zawierają glutenu.

Dieta osoby chorującej na choroby glutenozależne powinna opierać się na warzywach i owocach, nasionach roślin strączkowych, chudym mięsie dobrej jakości, rybach oraz węglowodanach złożonych bezglutenowych, czyli np. wymienionych wyżej kaszach.

Słowem podsumowania

Dieta bezglutenowa nie powinna być kolejnym modnym sposobem na odchudzanie promowanym przez gwiazdy. Jest to sposób żywienia, który do końca życia będzie towarzyszył osobom z celiakią, alergią na gluten czy nieceliakalną nietolerancją glutenu. Źle skomponowana może powodować niedobory witamin z grupy B i mikroelementów np. magnezu. Osoby stosujące tą dietę ze względów zdrowotnych muszą przykładać bardzo dużo uwagi do produktów kupowanych w sklepach i sprawdzać składy pod kątem zawartości zbóż glutenowych. Czy dieta BG powinna być promowana jako dieta na szybkie odchudzanie? Kategorycznie nie – na każdej diecie można zarówno schudnąć, jak i przytyć i nie jest to zależne od eliminacji danego produktu. Nie tyjemy bowiem od węglowodanów, czy innych makroskładników, a od zbyt dużej ilości jedzenia, która jest większa, niż wynosi nasze zapotrzebowanie na energię.